نظام آبیاری در روستای طره

همان طور که می دانید کشور ما در شمار کشورهای کم آب دنیاست و از دیرباز آب برای ایرانیان دارای احترام و اهمیت فراوان بوده است . کشاورزان ایرانی از گذشته های دور آب را با استفاده از روش های مختلف مورد استفاده قرار می داده اند که بارزترین آن استفاده از کاریز یا همان قنات بوده است که البته در کشور کم آب ما دارای کارایی بسیار زیادی است .

روستای طره نیز از این روند مستثنا نیست ، به خصوص آن که این روستا نیز در ناحیه خشک مرکزی ایران قرار دارد و بارندگی در آن چندان در خور توجه نیست .

در این روستا نیز آب مورد نیاز برای کشاورزی و حتی آشامیدن ( به خصوص در گذشته ) از طریق قنوات تامین شده و می شود . و از آنجا که شغل اکثر روستاییان همان کشاورزی بوده و همگان برای آبیاری زمین های کشاورزی نیاز به آب داشته اند ، لذا قوانین و مقرراتی هم برای استفاده از آب وضع شده است تا همگان با بهره گیری از آن قوانین نیازهای خود را بدون تجاوز به حقوق دیگران تامین کنند . تمامی این قوانین از گذشته های دور تا حال بدون تغییر ( مگر در جزییات ) به دست ما رسیده است و هنوز هم به طور دقیق اجرا می شود .

قبل از پرداختن به آب ها و اسامی آنها چند نمونه از این قوانین را ذکر خواهم کرد – امیدوارم خیلی گیج نشوید – !

اول اینکه کلیه آب ها با یک نظام کاملاً مشخص تقسیم بندی شده اند و در یک کاغذ به ثبت رسیده اند که به آند آب نامه ( آو نامه ) می گویند . روستای طره دارای سه یا چهار آبنامه است که از گذشتگان به یادگار مانده است و البته از تاریخ نوشتن این آبنامه ها اطلاع دقیقی در دست نیست ، ولی به احتمال قریب به یقین تاریخ این تقسیم بندی (خصوصاً در مورد یکی از آبنامه ها ) به سیصد سال پیش می رسد ویا حتی بیشتر ... از این سه یا چهار آبنامه تنها یکی ( جدیدترین نسخه ) در روستای طره است و دیگر آبنامه ها در روستای ابیانه و در نزد معتمدین آن روستا قرار دارد.

در این آبنامه ها نام هر آب و صاحبان آن و مقدار استفاده برای هر زمین ( به انضمام نام زمین ) ذکر شده و مرجع دقیقی برای استفاده از آب می باشد . به غیر از این آب نامه هر زمین دارای کاغذی است که در اصطلاح محلی به آن قواله ( qavale ) می گویند و هر کس زمینی در روستا دارد ، حتماً قواله ای هم دارد که در آن نام صاحب زمین ، حدود زمین ، مقدار آب زمین و نام آب مورد استفاده و نحوه رساندن آب به آن زمین ، کاملاً ذکر گردیده است . باید خاطر نشان کنم که تمامی این اطلاعات با استفاده از آبنامه اصلی به دست آمده است .

تقسیم بندی آب برای استفاده کاملاً دقیق و مشخص است وبه این شرح می باشد :

یک شبانه روز که شامل بیست وچهار ساعت است و این بیست وجهار ساعت به دو نیمه که تقریباً همان دوازده ساعت است، تقسیم شده که به آن " طاق " ( taq ) می گویند . طاق روز از طلوع آفتاب شروع شده وتا غروب آن ادامه دارد و بعد از آن طاق شب شروع می شود . هر قنات دارای میزان شبانه روزی های متفاوت و دارای نام اختصاصی مربوط به آن شبانه روز می باشد .

در گذشته برای آبیاری و تعیین میزان آب استفاده شده از یک تشت آب و یک کاسه باسوراخی در وسط آن استفاده می شده است که به آن " سرژه"( saraže ) می گفته اند و استفاده آن به این صورت بوده است که کاسه را روی سطح تشت پر از می گذاشته اند و آب از سوراخ کاسه وارد آن شده و کم کم پر می شده و داخل آب تشت فرو می رفته است که در این زمان یک سره آب کامل شده و باید دوباره سرژه را روی آب تشت می گذاشته اند ؛ این کار تا زمانی ادامه پیدا می کرد که " سره های" ذکر شده در قواله برای زمین مورد آبیاری استفاده می شد و پس از آن فرد دیگر برای آبیاری زمین خود مراجعه می کرد . سرژه های مورد استفاده کاملاً دقیق طراحی شده بود به طوریکه اگر هر کدام از آن ها که تقریبا در دست همه اهالی بود را روی آب می گذاشتی ، در یک زمان به ته آب فرو می رفت که اگر این طور نبود آن را باید شروع نزاع به خاطر آب در بین اهالی بدانی ! کسی که بر این سرژه ها نظارت داشت را " سره ده ( sara-da ) " می نامیدند که معمولاً افرادی بودند که اول آب یا آخر آب بوده اند ؛ یعنی کسانی که زمین آنها اولین زمین برای آبیاری بوده و یا آخرین زمین که در آن طاق آبیاری می شده است . امروزه با وجود ساعت استفاده از سرژه منسوخ شده و همگان از ساعت استفاده می کنند .

هر " سره " را یک " قفیز( qafiz ) هم می گویند که تقریباً معادل یازده دقیقه است . در حقیقت هر ساعت حدود پنج ونیم قفیز می باشد .

داخل هر سرژه در قدیم "ده " خط نقش شده بود که میزان کوچکتر برای استفاده از آب به شمار می آمد . هر هفت و نیم خط ( سه چهارم قفیز ) یک " خاموش ( xâmuš ) نامیده می شود که تقریبا همان هفت ونیم تا هشت دقیقه است . واحد دیگر " بغ ( boq ) " است که یک چهارم قفیز می باشد ، تقریبا دو و نیم خط . تمامی این واحدها دقیقاً روی سرژه مشخص بود ولی همان طور که پیشتر گفتم امروزه از ساعت استفاده می شود. نکته قابل ذکر دیگر آن است که وقتی یک طاق یا شبانه روز شروع می شد که در اصطلاح " سا در کات ( sâ dar kât ) " به این معنی که سایه افتاد و ملاک سایه سنگ نشانی بوده که در مورد هر قنات فرق می کرده است . امروزه معمولاً از ساعت استفاده می گردد .

استفاده از آب قنوات در شش ماه اول سال کاملاً پیرو تقسیم بندی آب بر اساس آبنامه و ترتیب آبهاست و هیچ کس حق استفاده از آب را بدون در نظر گرفتن نوبت و زمان بندی آب خود را ندارد . هر فرد با توجه به میزان آب زمین خود ( که در آبنامه و یا قواله ذکر شده ) در روزی که مربوط به آن شبانه روزی یا طاق آب است برای آبیاری مراجعه می کند و زمین خود را آبیاری می کند . در شش ماه دوم سال معمولاً آب دارای حساب نیست و روستاییان می توانند بدون رعایت نوبت زمین های خود را آبیاری کنند . نقطه شروع برای هر آب از قدیم مشخص شده و همگان موظف به رعایت آن هستند . روش آبیاری در روستای طره به صورت غرقابی است .

اما قنوات ونام شبانه روزی های آن ها :

الف - شبانه روزی قنوات رزنده :

شبانه روزی قنوات رزنده همیشه ثابت است و هیچگاه ترتیب آن تغییر نمی کند و از دوم فروردین آب نگاری آن شروع می شود . شبانه روز رزنده ، بیست روز است و اسامی آب ها به شرح زیر است :

1- میرانی mirâni ( در اصطلاح محلی : میرونی miruni )

2- میرابواسحاق mir abu eshaq (در اصطلاح محلی : میر میساق mir misâq )

3- مسنغور mosanqur (در اصطلاح محلی : مسنغور mosanqur )

4- ربعی rob?i (در اصطلاح محلی : رعبی ro?bi )

5- نامسیح namasih (در اصطلاح محلی : نامسح nâmase )

6- چراغ بیک ĉerâq beyk (در اصطلاح محلی : چراغ بک ĉerâqbak )

7- مجنون majnun (در اصطلاح محلی : مژنون mažnun )

8- رحیم rahim (در اصطلاح محلی : رحیم rahim )

9-حاجی خان میرزا hâji xân mirzâ(دراصطلاح محلی:حاجاقون میرزاhâjâqunmirza )

10- ندری nadir ( در اصطلاح محلی : نادری nadir )

11- سلمان salmân (در اصطلاح محلی : سالمون salmon )

12- قاسم علی qasem ?ali (در اصطلاح محلی : قاسملی qasemali )

13- نادی nâdi (در اصطلاح محلی : نادی nâdi )

14- محمد هاشم mohamad hâšem (در اصطلاح محلی: ممدهاشم mamad hâšem )

15- حسین رمعان hoseyn rama?ân

(در اصطلاح محلی :حسین رمعون hosayn rama?un )

16- علی کاشی ?ali kâši (در اصطلاح محلی : علی کاشی ali kâši؟ )

17- لول لائه lu la lâ?e (در اصطلاح محلی : لوللائه lulalâ?e )

18- مهر علی mehre ?ali (در اصطلاح محلی : مهرعلی mehre?ali )

19- دیّب dayyeb (در اصطلاح محلی : دایّب dayyeb )

20- مسیح masih (در اصطلاح محلی : مسح maseh )

این ها همه اسامی بیست شبانه روز آب رزنده بود ، حالا اول آب و آخر آبش بماند برای بعد .

اما ملاک سایه برای تعیین شبانه روزی ها در مورد آب رزنده (در اصطلاح محلی : سا sâ ) دو سنگ بزرگی است که در کناره کوه " وراسپه varespe " قرار گرفته است و بعد از ظهر که آن جا را آفتاب بگیرد شبانه روز بعد شروع می شود .

ب - شبانه روزی قنات گهر

شامل پانزده شبانه روزی است که البته ترتیب آن ثابت نیست و با قرعه کشی تعیین می گردد . اسامی شبانه روزی های آن به این شرح است :

1و 2 – دشت افروز dašt ?afruz (در اصطلاح محلی : داشتافروز dâštâfruz )

3-حمز hamz (در اصطلاح محلی : حمز hamz )

4-علی شاه ولی ?ali ššh vali (در اصطلاح محلی : علیشاولی ališâvali؟ )

5-عبدل ?abdol (در اصطلاح محلی : عاودل âvdol؟ )

6-سلطان محمد sultan mohamad (در اصطلاح محلی : سلطون ممد soltun mamad)

7-هاشم بیک hâšem beyk (در اصطلاح محلی : هاشم بک hâšem bak )

8-شمس الیاس šams elyâs (در اصطلاح محلی : شمس الی یاس šamsali yâs)

9-امیر بیک ?amir beyk (در اصطلاح محلی : امیربک amir bak؟ )

10-محمد کریم mhamad karim (در اصطلاح محلی : ممد کریم mamad karim )

11-محمد نصیر mohamad nasir (در اصطلاح محلی : ممد نصیر mamad nasir)

12-جلال jalâl (در اصطلاح محلی : جلال jalâl )

13- ملّا تقی mollâ taqi (در اصطلاح محلی : ملاتقی malâ taqi )

14- نعیم na?im ( در اصطلاح محلی : نعیم na?im )

15- آقامیر ?âqâmir (در اصطلاح محلی : آقا میر âqâmir؟ )

اگر آبیاری از مظهر قنات ( از بالا ) آغاز شود ملاک سایه ( سا ) ، سایه "پبر کوه pabarkuh " است ولی چنانچه از پایین شروع شود ، پنج قفیز ( حدود یک ساعت ) قبل از اذان مغرب به شبانه روزی بعد می رود .

ج- شبانه روزی قنات توده :

شانزده شبانه روز است که طاق بندی است یعنی روز و شب . این شبانه روزی از " پدز padez " به طرف باغات بالاتر ، به شرح زیر می باشد :

1و2و3و4و5 – پدز padez (در اصطلاح محلی : پدز padez )

6-سلطان محمد sultan mohamad (در اصطلاح محلی : سلطون ممد soltun mamad)

7-نقی بیک naqi beyk (در اصطلاح محلی : نقی باک naqi bâk )

8- مسیح masih (در اصطلاح محلی : مسح maseh )

9-مهدی قلی mahdi qoli (در اصطلاح محلی : ماهدی قولی mâhdi quli )

10-باغچه خواجه bâqĉe xâje (در اصطلاح محلی : باغچا خواجا bâqĉa xâjâ )

11-چراغ بیک ĉerâq beyk (در اصطلاح محلی : چراغ باک ĉerâqbâk )

12-علی کربلایی ?ali karbalâ?i (در اصطلاح محلی : علی کربلی ali karbali؟ )

13-طالب tâleb (در اصطلاح محلی : طالب tâleb )

14- یویینه yu ?ine (در اصطلاح محلی : یویینا yu?inâ )

15- محمد نصیر mohamad nasir (در اصطلاح محلی : ممد نصیر mamad nasir)

16- زمین آفرین zamin ?âfarin (در اصطلاح محلی : زمینافرین zaminafarin )

سنگ سایه که مبنای شروع شبانه روزی بوده است در کنار حسینیه قرار داشت که البته امروزه دیگر به آن توجه نمی کنند و مبنا ساعت شش بعد از ظهر است .

د – شبانه روزی قنات برقه

روستای طره از این قنات سهم کمی دارد وبیشتر آب آن متعلق به باغات روستای ابیانه است .

روستای طره از طاق شب آن که شانزده قسمت است همه را دارد به جز یکی و آن " جان بخت " است .

شرح اسامی طاق شب " شوه šave " بدین صورت است :

1-رضی razi ( در اصطلاح محلی : رضی razi )

2-یونس yunes (در اصطلاح محلی : یونس yunes )

3-علی اکبر شفیع ?ali ?akbar šafi? (در اصطلاح محلی : علیکبر شفع ?alikbar šafe?)

4-غلام عرب qolâm ?arab (در اصطلاح محلی : غلوم عرب qolum ?arab )

5-جان بخت jân baxt (در اصطلاح محلی : جون باخت jun bâxt )

6-درویش darviš ) در اصطلاح محلی : داورش dâvreš )

7-علی رضا ?ali rezâ (در اصطلاح محلی : علی رضا ?ali razâ )

8- چراغ بیک ĉerâq beyk (در اصطلاح محلی : چراغ باک ĉerâqbâk )

9-غلا تو qalâtu (در اصطلاح محلی : غلاتو qalâtu )

10و11- چال ĉâl (در اصطلاح محلی : چال ĉâl )

12- اسب سجار ?asbe sajâr (در اصطلاح محلی : اسب سجار ?asba sajâr )

13و 14 و 15 – بابا bâbâ (در اصطلاح محلی : بابا bobâ )

16- بی صاحبه bisâhebe (در اصطلاح محلی : وصحبه ve sahabe )

روستای طره در طاق روز فقط از آب های رمضان ، الماس ، کاوه ، سلمان و تقی نقی سهم آب کمی دارد و بقیه متعلق به روستای ابیانه می باشد . این بخش از آب ها مربوط به باغات « سورفل ( در اصطلاح محلی : سول لا sula lâ ) » می باشد .  در ضمن در باغستان برقه هم روستای طره در یک طاق روز شریک می باشد که به آن « سیون  siyun » می گویند .

ه – آب سرسول

از این آب فقط یک شبانه روز را دارد و یک طاق به نام " ده روز dah ruz (در اصطلاح محلی : در روژ dah ruž ) " که بعد ازده روز روز یازدهم روستاییان طره آب را می بندند .

و- قنات کله " kale "

مقدار کمی ملک دارد ، ولی این قنات امروزه خشک شده است .

امیدوارم خسته نشده باشی ، دیدی چقدر جالب بود . منظورم تلاش مردم این زادبوم برای حفظ آب این نعمت خدادادی وتقسیم عادلانه آن برای استفاده عموم . وبه نظر من ، از آن جالبتر حفظ و حراست از این تقسیم بندی با گذشت زمانی بسیار طولانی بدون کمترین تغییر –مگردر جزییات نظیر استفاده از ساعت به جای سرژه – است که سینه به سینه و نسل به نسل تا به امروز ادامه یافته است و البته امیدوارم همچنان پایدار بماند .

منبع : وبلاگ روستای طره